دعوای نمادهای دینی و سکولار در ترکیه سابقه درازی دارد، حداقل صد و پنجاه سال. مهمترین بروز این تنش نمادین در سال گذشته البته به مسجد بدل کردن موزه و معبد بسیار معروف ایاصوفیه در قلب تاریخی استانیول بود. با مسجد کردن ایاصوفیه رجب طیب اردوغان در واقع جایی را که آتاتورک به عنوان نمادی برای لاییک شدن ترکیه از مسجد به موزه بدل کرده بود، را به وضعیت پیش از تاسیس جمهوریت بازگرداند. حالا اردوغان مسجدی بزرگ در بخش دیگری از قلب تاریخی استانبول یعنی میدان تقسیم تاسیس کرده و گام مهم دیگری در این دعوای نمادین و جدال برای کنترل فضای شهری برداشته. مسجد تقسیم در ۲۸ می ۲۰۲۱ با حضور بسیاری مقام‌های ارشد، و با اقامه نماز جمعه به امامت وزیر دیانت، افتتاح شد.
دهه‌ی نود میلادی؛ آغاز قدرت گرفتن اسلامگرایان
در مراسم نماز جمعه افتتاح مسجد تقسیم اردوغان گفت: «ساختن این مسجد حاصل یک جنبش یک و نیم قرنی [جنبش اسلامگرایی از اواخر دوره عثمانی تاکنون] است....مسجد تقسیم حالا جای مهمی را در میان نمادهای استانبول پیدا کرده.»
در دهه نود میلادی، زمانی که اردوغان شهردار استانبول از حزب اسلامگرای رفاه بود و جریان اسلامگرایی در حال تجدید قوا و رویش، تنش نمادین میان اسلامگرایان و آتاتورکچي‌های سکولار در ترکیه اوج گرفت. آنزمان لاییک‌ها قدرت را در ارتش و بسیاری نهادهای حکومتی همچون قوه قضاییه در دست داشتند. چنانکه اردوغان در مراسم افتتاح مسجد تقسیم گفته: «در آن زمان حتی اتاقی برای نماز خواندن مومنان نبود و باید روی روزنامه‌ای بر کف زمین نماز می‌خواندند». اردوغان اشاره کرده همان زمان فکر ساختن مسجد در ذهنش جرفه خورده است.
در طراحی جدید شهری میدان تقسیم و خیابان معروف استقلال، مسجد تقسیم در برابر مرکز فرهنگی آتاتورک که در آنسوی میدان قرار دارد ساخته شده. تو گویی قرار است بنای یادبود آتاتورک به نوعی کوچک‌تر جلوه داده شود و تحت‌الشعاع قرار گیرد. معمار مسجد جدید شفیق بیرکیه و سلیم دالامان همان دو معماری هستند که کاخ جدید ریاست‌جمهوری اردوغان در بش‌تپه آنکارا را طراحی کرده‌اند. در مراسم افتتاح مسجد تقسیم هم دقیقا مانند مراسم بازگشایی ایاصوفیه به عنوان مسجد گفتمان فتح استانبول به دست سلطان محمد فاتح و تبدیل این شهر از یک مرکز فرهنگی غیراسلامی و مسیحی به پایتخت خلافت اسلامی مورد تاکید فراوان قرار گرفت. چنانکه علی ارباش، رئیس سازمان دیانت ترکیه، در نماز جمعه‌ای که در این مسجد اقامت کرد به عمد آیاتی از سوره فتح (انا فتحنا لک فتحا مبینا...) قرائت کرد.
اعتراضات گزی و تاسیس مسجد تقسیم
یکی از معانی سخنان ظفرمندانه اردوغان در مراسم بازگشایی ادعای پیروزی بر «جنبش پارک گزی» است. طرح تخریب پارک گزی، در مجاورت مسجد کنونی در میدان تقسیم، به قصد تاسیس یک مرکز خرید به اعتراضات سیاسی-زیست‌محیطی گسترده‌ی گروه‌های چپ ترکیه و بسیاری از مخالفان در استانبول و سایر شهرهای ترکیه در سال ۲۰۱۳ منجر شد. دولت اردوغان وقتی کنترل اوضاع را بدست گرفت از «اعتراضات گزی» با عنوان کودتا یاد کرد و معترضان را به سختی تنبیه و سرکوب کرد. عثمان کاوالا میلیونر خیر و منتقد ترک که برغم درخواست دادگاه حقوق بشر اروپا برای آزادیش پرونده جدیدی برای او اکنون تشکیل شده، از سوی حکومت متهم به دست داشتن در «کودتای پارک گزی» و حتی کودتای تابستان ۲۰۱۶ است.
شاید بشود گفت ساختن مسجد تقسیم فواید امنیتی هم برای ائتلاف حاکم بر ترکیه دارد. میدان تقسیم و خیابان استقلال در سالهای پیش از کودتای ۲۰۱۶ همیشه محلی برای اعتراضات قشر سکولارتر ترکیه بود و همزمان بسیاری از مردمی که سبک زندگی لاییک و عرفی دارند در محله‌های اطراف این مسجد و منطقه بی‌اوغلو و جهانگیر و ... زندگی می‌کردند و می کنند.
در زمان جنبش گزی رسانه‌های نزدیک به دولت فراوان تبلیغ کردند که معترضان ضد دین هستند، آنقدر ضد دین که در مسجدهای منطقه مشروبات الکلی مصرف کرده‌اند! این شایعات به بهانه‌ای برای سرکوب بیشتر معترضان گزی بدل شد. حالا اردوغان در گشایش مسجد تقسیم وعده داده بزودی مسجدی با نام باراباروس خیرالدین پاشادر محله بشیکتاش، یکی دیگر از مراکز اصلی اعتراضات گزی، بنا کند تا آنجا را هم از وضعیت «بی معبد و بی‌عبادتخانه» خارج کند. می‌شود حدس زد با ساخته شدن این مساجد حضور افراد عضو برخی طریقت‌های مذهبی و دارای باورهای شدیدا محافظه‌کار، به عنوان حامیان اردوغان و ائتلاف حاکم، در مراکز تاریخی استانبول باز بیشتر خواهد شد. یک هدف ساخت مسجد به گفته خود دولت آنست که صدای اذان و «حی علی الصلاه» در خیابان استقلال، جایی که بسیاری میخانه‌ها و رستورانها در آن قرار دارند و از مراکز توریستی است، بیش از پیش طنین‌انداز شود. باز هم دعوای نمادهاست. در فضایی شهری که در دهه‌های گذشته چه بسا در آن اسلامگرایان به سبب غلبه نمادهای لاییسیته احساس از خودبیگانگی می‌کردند، امروزقرار است مذهبی‌ها دست بالا را داشته باشند و قشر سکولار و احیانا چپ بیشتر به حاشیه رانده شوند. می‌شود حدس زد با ساخت این مساجد رخداد اعتراضاتی شبیه جنبش خیابانی گزی باز هم دشوارتر خواهد شد و حتی در صورت رخداد چنان حوادثی امکان بسیج هواداران مذهبی دولت به بهانه حضور در مساجد راحت‌تر خواهد بود.
پروژه ساختن مسجد تقسیم البته پس از کودتای ۲۰۱۶ و در سال ۲۰۱۷ آغاز شد، و همان زمان جنجال‌ها و واکنش‌های متعددی در میان مخالفان برانگیخت. منتقدان می‌گویند که اردوغان با ساختن این مسجد و گسترش نمادهای اسلامی سنی در حوزه عمومی قصد ایجاد دوقطبی‌های هویتی جدید و گسترداندن آن از طریق شبکه رسانه‌های شبکه حامی دولت، و در نهایت برانگیختن احساسات و آرای قشر مذهبی ترکیه و پیروزی مجدد در انتخابات ۲۰۲۳ را دارد.
دولت اردوغان مواجه با بحران اقتصادی، کرونا و افشاگری‌های سدات پکر
منتقدان می‌گویند مشکل اصلی امروز ترکیه ساختن یا نساختن مسجد و عبادتخانه نیست. استانبول کم مسجد برای عبادت ندارد. امروز ترکیه در سایه بحران اقتصادی قرار دارد و لیره ترک به کمترین ارزش خود در تاریخ ترکیه رسیده است. بحران کرونا و ناتوانی دولت در کنترل بحران و افزایش میزان مرگ و میرها در ماه‌های اخیر هم به نوبه خود بر احساسات نارضایتی عمومی افزوده است. با اینحال دولت به دنبال انحراف افکار عمومی از این مشکلات است با برجسته کردن مسائل فرعی و نمادین.
این روزها افشاگری‌های ویدیویی سدات پکر به یکی از مهمترین چالش‌های ائتلاف حاکم بر ترکیه بدل شده است. سدات پکر از رهبران سابق مافیا و جرائم سازمان یافته در ترکیه است که سابقه همکاری با دولت و نهادهای امنیتی را هم در کارنامه خود دارد. او اکنون فراری است و گفته می‌شود در امارات متحده عربی به سر می‌برد و از آنجا ویدیوهایی تفصیلی در یوتیوب منتشر می‌کند.
تاکنون حداقل هفت بخش از این ویدیوهای افشاگرانه منتشر شده و هر ویدیو به طرزی بی‌سابقه توسط میلیو‌ن‌ها نفر در ترکیه و سراسر جهان دیده می‌شود. مباحث سدات پکر به یکی از مهمترین موضوعات بحث رسانه‌های ترکیه، چه مخالف و چه حتی دولتی، بدل شده است.
سدات پکر در افشاگری‌ها و میدان خواندن‌های خود سلیمان سویلو وزیر کشور کنونی از آک پارتی و از نزدیکان دولت باغچه‌لی و اردوغان، محمت آغار رئیس پلیس و وزیر کشور ترکیه در سال‌هایی از دهه نود میلادی، و ارکام ییلدیریم فرزند بنعلی ییلدیریم آخرین نخست‌وزیر ترکیه و وزیر سابق حمل و نقل ترکیه و فرد بسیار نزدیک به اردوغان را هدف قرارداده است.
از اتهامات سدات پکر به محمت آغار آن است که در دهه‌ي نود میلادی، زمانیکه آغار وزیر کشور بوده، او از پکر و برادرش برای ترور روزنامه‌نگار ترک قبرسی با نام کوتلو آدالی (کشته شده به تاریخ ۶ ژوئیه ۱۹۹۶) طلب همکاری کرده بود. دادگاه حقوق بشر اروپا در تاریخ ۳۱ مارس ۲۰۰۵ دولت ترکیه را به سبب انجام ندادن تحقیقات کافی در مورد عاملان جنایت کوتلو آدالی به ۹۵ هزار یورو جریمه متهم کرده بود. در پی این سخنان افشاگرانه سدات پکر برادر او آتیلا پکر در منطقه موغلی در ترکیه بازداشت شد.
پکر همچنین در یکی از آخرین ویدیوهای خود مدعی شده ارکام ییلدیریم پسر بنعلی ییلدیریم (که در زمان حاضر از ثروتمندان ترکیه است)، در ابتدای سال جاری میلادی برای ایجاد یک گذرگاه دریایی جدید قاچاق مواد مخدر از آمریکای لاتین به ترکیه و از آنجا به اروپا به ونزوئلا سفر کرده بود. خانواده ییلدیریم این ادعاها را رد کرده و علیه سدات پکر اعلام جرم کرده است. به گفته بنعلی ییلدیریم سفر فرزندش در اواخر سال گذشته به ونزوئلا هیچ ربطی به اتهام مواد مخدر ندارد و همه اتهامات دروغ است.
توضیح: این مقاله پیشتر در ایندیپندنت فارسی منتشر شده است.
