اردوغان در روزهای گذشته کلنگ پل سازلی‌دره مربوط به پروژه جنجالی «کانال استانبول» را به زمین کوبید، و در توییتی نوشت: «امروز صفحه جدیدی در تاریخ توسعه ترکیه گشودیم.» مخالفان می‌گویند آنچه ۲۶ ژوئن، برغم تبلیغات رسانه‌های نزدیک دولت، افتتاح شد پروژه ساخت کانال استانبول نبود، بلکه تنها کلنگ‌زنی ساخت گذرگاهی بود که قرار است در صورت انجام پروژه کانالاستانبول، به عنوان مسیر ارتباطی، مورد استفاده قرار گیرد. در این نوشتار استدلال خواهیم کرد که انجام شدن پروژه چندده میلیارد دلاری کانال استانبول به آینده سیاسی اردوغان گره خورده است. یعنی فقط اگر او دوباره در انتخابات ۲۰۲۳ به ریاستجمهوری ترکیه برگزیده شود، انجام این پروژه بسیار پرهزینه تقریبا قطعی می‌شود.
کانالاستانبول چیست؟
پروژه ساخت کانالاستانبول موافقان و مخالفان جدی دارد. در یک طرف اردوغان و ائتلاف حاکم قرار دارند، در طرف دیگر احزاب مخالف و بیش از همه اکرم امام‌اوغلو شهردار کنونی استانبول و یکی از گزینه‌های نامزدی ریاستجمهوری از سوی جناح اپوزوسیون ترکیه در انتخابات ۲۰۲۳.
کانال استانبول، بر اساس طرح‌ها و بروشورهایی که دولت در موردشان تبلیغ می‌کند، قرار است به طول ۴۵ کیلومتر، عرض ۲۷۵ متر، و عمق ۲۱ متر احداث شود. اردوغان وعده‌داد‌ه این پروژه را طی مدت ۶ سال و با هزینه تقریبی ۱۵ میلیارد دلار به انجام رساند. مخالفان با استناد به گزارش‌های خود دولت می‌گویند این ارقام چندان دقیق نیست. آنها بر اساس برخی گزارش‌ها هزینه پروژه را ۲۱ میلیارد دلار (برای تقریب به ذهن: بیش از نصف درآمد سالانه فروش نفت ایران قبل از تحریمهای جدید آمریکا) می‌دانند و می‌گویند البته این رقم جز ۳ میلیارد دلاری است که باید برای تجدید لوله‌کشی آبی استانبول در صورت انجام این پروژه هزینه شود. آبراه کانال استانبول، طبق تبلیغات، قرار است مسیر جایگزینی برای مسیر تنگه بسفر برای عبور کشتی‌ها باشد؛ آبراهی طبیعی و باستانی (برخلاف آبراه مصنوعی وعده داده شده) که دریای مرمره را به دریای سیاه متصل می‌کند.
بنعلی ییدلیریم از نزدیکان اردوغان و شخصیت‌های ارشد عدالت و توسعه که زمانی وزیر راه و ترابری بود در سال ۲۰۰۹ در پارلمان ترکیه از پروژه کانالاستانبول یاد کرد. اولین بار در کمپین‌های عمومی اردوغان در جریان رقابت‌های انتخاباتی سال ۲۰۱۱ وعده ساخت کانال استانبول را داد، و از همه جدی‌تر و متاخرتر ساخت این کانال به وعده انتخاباتی اردوغان و بنعلی ییلدیریم (که آنوقت نامزد حزب و عدالت و توسعه برای شهرداری استانبول شده بود) در انتخابات شهرداری‌های ۲۰۱۹ بدل شد.
انتخابات محلی ۲۰۱۹ شهرداری استانبول (که این روزها از زمان برگزاری دور دوم آن دقیقا دو سال می گذرد)، ناخواسته به نوعی رفراندوم در مورد کانال استانبول هم بدل شد: اکثریت مردم در دو دور انتخابات و در فاصله چندماه ماه، برغم تبلیغات گسترده رسانه‌های دولتی، به اکرم امام‌اوغلو نامزد مخالفان رای دادند و او را به کرسی شهرداری استانبول نشاندند و به این طریق به طرح دولتی کانال استانبول نه گفتند. ولی (اصطلاحا) کلنگ‌زنی همراه با آب و تاب روزهای گذشته نشان می‌دهد رجب طیب اردوغان از پیشبرد این پروژه ناامید نشده.
او، در مراسم کلنگ‌زنی پل سازلی‌دره استدلالی اقتصادی و توسعه‌محور در دفاع از پروژه کانال استانبول ارائه داد و گفت: «در دهه ۱۹۳۰، سالانه متوسط ۳ هزار کشتی از تنگه بسفر عبور می‌کرد، این رقم امروز به ۴۵ هزار فروند رسیده است. عبور هر ابرکشتی از تنگه بسفر خطر تازه‌ای برای شهر به شمار می‌رود. در هر دو مسیر شمال-جنوب و شرق-غرب تنگه بسفر، ترافیک سنگینی از نظر تردد کشتی از هر کلاس و ظرفیتی هست و در صورت تصادف کشتی‌هایی که از محصولات ارگانیک گرفته تا مواد نفتی حمل می‌کنند، حیات طبیعی دریاها‌مان در معرض خطر قرار می‌گیرد.»
اردوغان می‌گوید بر اساس منطق توسعه ما احتیاج به این آبراه داریم. این آبراه به ترکیه کمک می‌کند حجم تجارت را بالا ببرد؛ با توجه به بالا بودن حجم تردد کشتی‌ها، احتمال تصادم میان آنها و الودگی محیط زیست وجود دارد. ولی استدلال محیط زیستی که به این استدلال متصل شده به تنهایی قوی نیست. اردوغان از احتمال آسیب به محیط زیست بر اساس سوانح کشتی‌رانی سخن می‌گوید (سوانحی که با وجود هر کانالی هم درهر حال احتمال وقوع شان هست)، ولی به آسیب‌های گسترده‌ای که به محیط زیست در صورت ساختن این آبراه به احتمال زیاد وارد خواهد شد سخن نمی‌گویند. به برخی از این استدلال‌ها که از سوی مخالفان ارائه شده در ادامه اشاره می‌کنیم.
اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول که در دو سال گذشته کوشش‌های زیادی برای بی‌اعتبار کردن او از سوی رسانه‌های نزدیک حاکمیت انجام شده است، در مورد ساخت این کانال می‌گوید: «اشکالات من به این پروژه بیشمار است، از کدامش شروع کنم؟....ائتلاف حاکم استانبول را مانند مال وملک خودش می‌بیند. حتی زورشان برسد دوست دارند تعطیل کنند شهرداری را. مرا به هیچ مراسم بازگشایی رسمی دعوت نمی‌کنند.»
دولت می‌گوید در صورت انجام این پروژه نتایجش به صورت «ایش و آش» (کار و غذا)، ظرف شش سال به مردم باز می‌گردد. مخالفان می‌گویند این صرفا تبلیغات کذب است. هم کمال قلیچداراوغلو (رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق) و هم مرال اکشنر (رهبر حزب خوب)، دو حزب بزرگ مخالف، وعده داده‌اند در صورت رسیدن به قدرت در انتخابات ریاستجمهوری ۲۰۲۳ پروژه ساخت کانال استانبول را قطعا لغو خواهند کرد. آنها به سرمایه‌گذاران خارجی می‌گویند بیخود روی این پروژه سرمایه‌گذاری نکنید چون ما به قدرت خواهیم رسید و پول‌تان هدر می‌رود. بر این اساس به نظر می‌رسد تنها با پیروزی اردوغان در انتخابات ۲۰۲۳ انجام این پروژه قطعی خواهد شد.
استدلال‌های مخالفان علیه پروژه
شفافیت کافی در مورد ابعاد مختلف این پروژه، برغم تبلیغات، وجود ندارد. با اینحال با تکیه بر مواضع اکرم امام‌اوغلو و دیگران می‌شود مهم‌ترین استدلال‌های مخالفان علیه این پروژه را به این ترتیب به صف کرد:
منابع مالی: گفتیم پروژه ساخت کانالاستانبول بسیار گران است؛ با اینحال برغم این هزینه منبع اعتباری انجام این پروژه دقیق مشخص نشده. آیا اعتبار پروژه قرار است از راه چین تامین شود؟ یا آیا قرار است قطری‌ها بخشی از هزینه ساخت این آبراه را بدهند؟ حزب عدالت و توسعه اردوغان در سال‌های اخیر روابط بسیار نزدیکی با قطر ایجاد کرده و گفته می‌شود بخشی از زمین‌های اطراف مسیر کانال پیشاپیش به ثروتمندان قطری و وابستگانی به خاندان سلطنتی این کشور فروخته شده است. هرچه هست، به سبب دلایل سیاسی که ذکر شد بسیاری سرمایه‌گذاران هنوز در ورود به این پروژه تردید دارند.
خطر زلزله: استانبول شهر بسیار شلوغی است و برخی مناطق آن در حوزه‌های زلزله‌خیز قرار دارند. بر اساس این نقد ساخت کانال استانبول احتمال ریسک زلزله را در استانبول بالا می برد. امام‌اوغلو می‌گوید ما برای رفع خطر زلزله از استانبول احتیاج بودجه داریم و تنها با بخشی از بودجه چندده میلیارد دلاری در نظر گرفته شده برای این پروژه می‌شود خطر آسیب‌های یک زلزله احتمالی را در استانبول به حداقل رساند یا برطرف کرد.
نبودن نظارت بین‌المللی محیط زیستی بر پروژه: یکی دیگر از استدلال‌های مخالفان نبود نظارت بین المللی است. بر اساس این استدلال چون بودجه این پروژه، حداقل تا کنون، از طریق نهادهای مالی بین‌المللی (international finance institutions) تامین نشده، نظارت علمی دقیق و بی‌طرفانه‌ای در مورد تاثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی این پروژه (environmental and social impact assessments) هم وجود ندارد. توضیح آنکه در پروژه‌هایی که با بودجت نهادهایی چون صندوق بین‌المللی پول انجام می‌شود (برغم همه نقدهایی که می‌شود بر نظام سرمایه‌داری بین‌المللی وارد دانست)، تاثیرات زیست‌محیطی و اجتماعی در گزارش‌هایی که از طرف کارشناسانی بی‌طرف و بیرون از دولت تهیه می‌شوند، بررسی می‌شود. چنین شفافیتی در مورد این پروژه حداقل تاکنون وجود ندارد.
آسیب زدن به منابع آبی زیرزمینی: شهرداری استانبول می‌گوید در صورت ساخت این پروژه منابع آبی زیرزمینی استانبول آسیب‌های جدی می بینند. چنانکه اشاره شد عمق این کانال بیش از بیست متر است و برای ساختن آن باید حدود سی متر زیر زمین حفاری کرد. مخالفان می‌گویند کانالاستانبول ارتباط آبی میان دو بخشی از استانبول که کانال در میان‌شان قرار خواهد گرفت را با مشکلات زیادی روبرو می‌کند و ضرری چند میلیارد لیره‌ای برای سازمان آب استانبول (ISKI)، وابسته به شهرداری، دارد. در نتیجه ساخت این کانال بسیاری شاهراه‌ها و خطوط آبرسانی استانبول باید از نو ساخته شوند و بخش مهمی از حوزچه سد سازلی‌دره که در آن محدوده قرار دارد هم تخریب می‌شود. از جیب چه کسانی این هزینه‌ها قرار است پرداخت شود، آنهم در وضعیت اقتصادی بسیار دشواری که ترکیه این روزها در آن قرار دارد؟
آسیب دیدن بیشتر دریای مرمره: این روزها دریای باستانی مرمره در وضعیت فلاکت باری از نظر زیست‌محیطی قرار دارد. یک لایه ضخیم از ماده‌ای مخاط مانند، که به آن «لیزاب یا موسیلاژ دریایی» گفته می‌شود، در امتداد دریای مرمره در نزدیکی استانبول در حال گسترش است. به گفته دانشمندان ورود پسماندهای تصفیه نشده به این دریا از دلایل اصلی این پدیده دهشت بار زیست محیطی است که به حیات دریایی و صنعت ماهیگیری منطقه صدمه می‌زند. یک سبب پنهان پشت این وضعیت جمعیت بسیار مناطق اطراف دریای مرمره و استانبول است. یک سوم جمعیت ترکیه و نیمی از صنعت ترکیه در این محدوده واقع شده است و حالا پیش‌بینی می‌شود با ساخت کانال استانبول صدها هزار نفر انسان تازه‌وارد در مناطق اطراف کانال اسکان داده شوند. منتقدان می‌گویند همه اینها همین دریای نیمه جان مرمره را به تدریج به یک دریای مرده بدل خواهد کرد. همینطور باید در نظر آوریم ساخت کانال استانبول همراه با بتن‌ریزی فراوان در بستر دریا خواهد بود.
برآیند؛ تقدم محیط زیست بر اقتصاد
کانال استانبول مباحثی امنیتی و نظامی، حول و حوش وفاداری یا عدم وفاداری دولت اردوغان به پیمان مونترو که در سال ۱۹۳۶ م به امضای آتاتورک رسیده، هم به همراه خود دارد که پیشتر در مقاله‌ای به آن پرداخته‌ایم. در آنجا توضیح دادیم برخی منتقدان همدل با آتاتورک نگرانند ترکیه با ساختن این آبراه تازه از پیمان مونترو خارج شود. بحث ما در این مقاله جدید ولی زیست‌محیطی است.
عقلانیت محیط زیست‌گرا و طبیعت‌دوست حکم می‌کند حتی اگر احتمال کوچکی برای خطرات عظیم زیست محیطی مورد اشاره وجود داشته باشد، پروژه کانالاستانبول متوقف شود. مهم‌ترین استدلال دولت در حمایت از این پروژه سود اقتصادی است، ولی سود اقتصادی قطعا از راه‌های دیگری که به محیط زیست آسیب نمی‌زند، خصوصا در میان‌مدت و درازمدت، قابل استحصال است. طرفداران این پروژه باید بگویند بر اساس کدام گزارش‌های علمی قطعی این پروژه پرهزینه، و این سازه‌سازی گسترده در طبیعت، برای محیط‌زیست و ساکنانش بی‌خطر است.
هرچه هست اردوغان پروژه کانال استانبول را به بقای خویش در قدرت گره زده و تنها در صورتی انجام این پروژه قطعی خواهد شد که ماندن اردوغان در قدرت پس از انتخابات ۲۰۲۳ هم قطعی شود. مخالفان می‌گویند در روند این پروژه شهرداری استانبول که یکی از ذینفعان اصلی است، چون شهردارش رقیب احتمالی اردوغان در انتخابات آینده است، به بازی گرفته نمی‌شود. تو گویی دو شهرداری موازی در استانبول مشغول بکار هستند؛ یکی مخالف قطعی اجرای کانالاستانبول، یکی موافقش!
توضیح: این مقاله پیشتر در ایندیپندنت فارسی منتشر شده است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر