----------------
نظریه ریاضی و مخابراتی ارتباط یکی از نظریات جا افتاده و متداول معاصر در مورد ارتباط است. مبنای این نظریه كتابي كم حجم است كه در سال 1949 با عنوان نظريه رياضي ارتباط[1] منتشر شد.كتاب شامل دو بخش بود. محتواي اعظم كتاب شامل يك ارائه رياضي از نظريه اطلاعات[2]نوشته شده توسط شانن[3] بود. کتاب يك دیباچه بيست و هشت صفحه اي با عنوان" در باب راهنمائي عمومي مطالعات تحليلي ارتباط[4]" به قلم ويور به همراه داشت که به همراه نظریات فرد دیگری با نام وینر که بانی دانش سایبرنتیک است، بنیاد نظريه مخابراتی و ریاضی ارتباط را تشکیل می دهند. در اين مقاله ابتدا به طور نسبتاً مبسوط تز شانن، ویور و وينر را توضیح می دهیم. سپس به صورت مجمل نظریه ریاضی ارتباط را بر اساس نقد هابرماس از علوم اجتماعی تجربه گرا و پوزیتویستی مورد نقد قرار می دهیم.
نظريه رياضي ارتباط شانن
شانن بر آن است كه در قالب مفاهيم رياضي فرايندي را توضيح دهد كه بواسطه آن يك پيام، بدون توجه به آنچه اين پيام مي گويد يا معنا مي دهد، قادر است از يك مخزن به يك مقصد طي مسير كند. خودش می گوید: "پيام ها غالبا معنائي دارند .... اين جنبه معنائي ارتباط بي ارتباط با مسائل مهندسي است." (شانن، 1949، ص.31) رياضياتي كه شانن با استفاده از آن مي كوشد اين جريان اطلاعات را توضيح دهد، براي خواننده غير متخصص كاملاً دشوار است. ولي مدل او از دستگاه ارتباط بسيار معروفست که در آن ارتباط دارای این پنج بخش است:
1. يك مخزن اطلاعات[5] كه پيام يا رشته اي از پیام ها را به اين هدف كه آن پيام ها با پايانه دريافتي ارتباط
برقراركنند، توليد مي كند؛
2. يك مخابره کننده[6] كه به نوعي پيام را تبديل به يك علامت مناسب براي مخابره از طريق مجرا مي
كند؛
4. گيرنده كه معمولاً كارش عكس كارانجام شده توسط فرستنده است و علامت را دوباره به پيام تبديل مي كند؛
5. مقصد كه شخص( يا شيئ) هدف پيام است. (شانن،1949،صص.34-33)
سیستم ارتباط قادر است كه علامت ها و پيام ها را از جائي به جاي ديگر انتقال دهد، ولي علاقه اي و فهمي از آن پيام ها ندارد. فردی که در اتاق چيني سرل[8] قرار دارد و علائم را به شکل صوری به زبان چینی ترجمه می کند، مخابره کننده شاننی ارتباط است. سرل این آزمایش فکری را طراحی کرد تا نشان دهد کامپیوتر قادر نیست مانند انسان بیندیشد و زبان بیاموزد. تصور كنيد شما که فردی فارسی زبانید در اتاقي حبس شده ايد و در اين اتاق قفسه هاي گوناگوني پر از نمادهاي چيني وجود دارند. شما معني هيچ كدام از نمادهاي چيني را نمي دانيد، ولي به شما يك كتاب قواعد صوری به زبان فارسي داده شده است تا آن نمادها را بر اساس آن سرهم بندی كنيد. قواعد کتاب راهنمای سرهم بندی كلمات بر اساس صورت[9] اند نه بر اساس معنا[10]. فرض كنيد جملاتي به زبان چيني به داخل اتاق فرستاده شود و شما قواعد كافي براي دانستن نحوه به خارج برگردانيدن آن نمادها به زبان چینی را در کتاب فارسی تان داريد. جملات چيني فرستاده شده به داخل اتاق "پرسش" اند و آنچه شما به خارج اتاق باز مي گردانيد"پاسخ" و شما هم از این امر ناآگاهید چون چینی بلد نیستید. فرض كنيم شما آنقدر در سرهم بندی نمادها خبره شويد كه "پاسخ هاي" شما از پاسخ هاي يك چيني بومي به همان پرسش ها تمييز ناپذير باشد. اگرچه پاسخ ها عین همند و مردم بيرون اتاق نمي توانند تفاوت را بگويند، ولی شما تنها در حال به كنار هم چسباندن نمادها بر اساس قواعد كتاب نوشته شده به فارسي هستيد و نه فهم نمادها و در واقع چینی بلد نیستید. به قول سرل "نمي توان زبان چيني را تنها با دستكاري صوري اين نمادها آموخت"(1984،ص.32)
در اين آزمايش فكري سرل، کامپیوتر فهمي از نمادهائي كه دستكاري مي شوند يا پيامي كه آن نمادها حاوي آنند ندارد چون گرامر و نحو مي داند ولي معنا نه. می توان گفت شانن هم در نظريه خود نحو صوری سيستم هاي ارتباطي را توصيف كرده است و درواقع در پي اندازه گيري و سنجش اطلاعات است، بدون توجه به فهم كه دغدغه اصلي برخی دیگر از نظريه هاي ارتباط است. نظريه شانن يك نظريه رياضي است که براي ايجاد آن" لازم است كه عناصر مختلف موجود را به صورت هستومندهاي[11] رياضي در آوريم كه به خوبي متناظر ايده آل همبسته فيزيكي شان باشند." (شانن،1949،ص.34)
این نظريه به ما اين امكان را مي دهد كه بدون درگيري با مباحث معنا، تفسير و تفهم[12] که از نقطه نظر مهندسی شانن مبهم و موجب عدم دقت است، در مورد ارتباط صحبت كنيم. شاید بتوان گفت شانن یک مدل علی از ارتباط (در برابر مدل تفهمی و هرمنوتیکی) به ما می دهد. به طور کلی در فلسفه علوم اجتماعی دو نوع تبیین رقیب یکدیگرند: تبیین های علی، تجربی و قانون گرا که الگویشان علوم طبیعی و به خصوص فیزیک است در برابر تبیین هرمنوتیکی، معنا کاوانه و تفهمی که به تمایز علوم انسانی از علوم طبیعی قائل است.
ماهيت اطلاعات در نظریه شانن
از نظرعلم فيزيك اطلاعات يك پديده جالب است چون برعکس مفاهيم جرم و انرژي بر آن قوانین بقا حاکم نیستند. جمع كل ماده و انرژي همواره ثابت باقي مي ماند ولي اگر من مقداري اطلاعات داشته باشم و آنرا به شما بدهم، از مقدار آن کم نمی شود؛ حالا هم شما آنرا داريد و هم من. به علاوه من نه تنها كماكان صاحب این اطلاعاتم حتی ممكن است در نتيجه گفتن آن به شما آنرا به صورت ارتقاء يافته تری داشته باشم. بيشتر به نظر مي رسد اطلاعات شبيه هستومندي زيست شناختي است تا فيزيكي بدين معنا كه قدرت بازتوليدي براي بازتوليد خودش را دارد.چگونه مي تواند براي چيزي مثل اين نظريه اي فيزيكي ارائه كرد؟
نكته نخستي كه بايد در مورد نظريه رياضي ارتباط شانن به آن پرداخته شود آنست كه اين نظريه مستقيماً با خود اطلاعات سروكار ندارد، بلكه بيشتر متوجه نمودهای فيزيكي[13] اطلاعات است. نظريه شانن با آگاهي فی نفسه سروكار ندارد مگر آنكه اين آگاهي به زبان درآید، مكتوب شود يا به طريقه اي ديگر اظهار شود مثلاً از طریق اعداد، نقطه ها و خطها، نحوه جريان برق درون يك سيم، دود، بانگ طبل، تكانه هاي عصبي و غیره. هركدام از اين روشهاي اظهار اطلاعات متمايزند؛ يعني هركدام از واحدهاي تقسيم ناپذير معيني براي توصيف اطلاعات استفاده مي كنند. در نوشتار اين واحدها حروف الفبا هستند. مي توان بر يك اظهار با واحد-مقدارهاي مختلف دیگری افزود: يك صدا، يك تك-بانگ طبل،يك علامت، و غيره. در واقع اگر بتوان اطلاعات را در قالب واحد و حساب نمايش داد، نظريه رياضي ارتباط ممكن مي گردد.
بر مبناي واحدهاي تقسيم ناپذير تنها مي توان گفت كه "واحدی اضافه شد" يا"اضافه نشد". يا به زبان كلي تر"آري"( يك واحد اضافه شد) يا "نه"( يعني يك واحد اضافه نشد) .وقتي با يك شرايط"آري- يا- نه" مواجهيم یک رياضيدان مي تواند از يك سيستم دوتائي یا باینری اعداد مدد بجويد. بجاي سيستم آشناي ده دهي يك سيستم باینری تنها از دو عدد سود مي جويد: صفر و يك. از صفر مي توان براي نشان دادن "نه" استفاده كرد و از يك براي نشان دادن"آري". چنانچه کامپیوترها هم به این طریق عمل می کنند.
براي فهم رابطه ميان اطلاعات و سيستم باینری بازي بيست سؤالي را در نظر بگيريد. سؤال پرسنده می خواهد چیزی را که در ذهن طرف مقابل است حدس بزند و بر این اساس مجموعه ای از سئوالها را می پرسد و در مقابل پاسخ"آري" يا "نه "مي گيرد. با پرسيدن مجموعه اي از سئوالها رقابت كننده گام به گام به عناصر اطلاعاتي مشخصي نزديك مي شود. پرسش هائي مانند "آيا موجود زنده است؟" يا "آيا نوعي گياه است؟" يا "آيا در محوطه اطراف خانه ما يافت مي شود؟" را مي توان به صورت يك سري دوتائي، نظير 1،0،1،1،0 والي آخرنشان داد. كه در آن پاسخ پرسش اول "نه"(0) بوده است و پرسش دوم"آري"(1)، سومي آري(1) و الي آخر. در اینجا اطلاعات با يك سري از اعداد دوتائي اظهار شده اند.
طبق نظر شانن ارزش اطلاعاتي يك انتخاب معين متناسب با احتمال انتخاب آن است. در بازي بيست سؤالي ميزان اطلاعاتِ همراه يك پيام با تعداد سؤالاتي كه شما به منظور نزديك شدن به آن بايد بپرسيد، اندازه گرفته مي شود. هرچه انتخاب هاي دوتائي بيشتري لازم باشد، به همان ميزان ايتمي كه آشكارمي شود نامنتظره تر[14] است و اطلاعات بيشتري در اين پروسه ارائه مي شود. براي شانن پيامي كه احتمال انتخابش زياد باشد، به النسبه حاوي اطلاعات كمتري است. پرسش هاي "آري" يا"نه" كمتري براي رسيدن به پاسخ لازم است.
اطلاعات كميتي اضافه كردني است ، چيزي كه به آنچه فردي مي داند افزوده مي شود. اطلاعات موجود يك پيام مشخص هميشه متناسب است با انتظارات و دانش قبلي گيرنده آن. اظهار[پيام] اگر مستعبد و نامنتظره باشد ، اطلاعات زيادي در خود دارد. به عنوان نمونه فرض كنيد من در یزد زندگي مي كنم که در ايام تابستان هواي آن بسيار گرم است. اگر در یکی از روزهاي مرداد ماه من در پيشگوئي هواشناسي فردا بشنوم که "فردا برفي نخواهد باريد" مقدار اطلاعاتي گرفته ام بسيار جزئي است، چون من بر اساس تجربه خودم و اينكه دماي امروز یزد 35 در جه بود مي توانستم همان نتيجه را بگيرم. احتمال آنكه در مرداد در یزد برف نبارد بسيار بالا است و بنابر اين بیان آن در پيش بيني هواشناسي ارزش اطلاعاتي بسیار کمی برای من دارد. ولی از طرف ديگر اگر پيش بيني كننده هوا در مرداد به من بگويد "فردا برف مي بارد" به خاطر نامحتمل بودن چنان رويدادي در تابستان مقدار اطلاعاتي كه من دریافت می کنم بسيار بالاست. شانن بر مبناي اين قاعده كلي در مورد مستعبد یا پیش پا افتاده بودن یک پیام ارزش اطلاعاتي آن را اندازه می گيرد. پیامی كه اظهار مي شود مهم نيست، بلكه احتمال انتخاب آنچه بيان مي شود از ميان تمام چيزهاي قابل بيان در آن لحظه مهم است. ويور اين اصل را به اين طريق توضيح مي دهد:
در نظريه رياضي[ارتباط] كلمه ارتباط اصلاً به معناي پيام مشخصي كه انتخاب مي شود ارجاع ندارد. در واقع به اين كلمه بيشتر ... به ظرفيت هاي انتخاب پيام از اين مخزن مشخص ارجاع دارد. اين مخزن چه پيامهائی از خود عرضه مي كند و چقدر انتخاب آنها محتمل يا غير محتمل است؟ و در نتيجه، چقدر پيامي كه انتخاب مي شود نامنتظره است؟ (1967، ص.208)
مخزني كه پيام هاي مختلف از آن انتخاب مي شوند را مي توان يك كمد بزرگي پر ازتعداد زياد ولي محدودي پيام پنداشت. اين كمد بزرگ طوري ساخته شده كه برداشتن برخي پيام ها آسان تر از بقيه است. اين طراحي بدين معنا است كه اگر بخواهيد پيامي را از اين قفسه برداريد احتمال اينكه برخي پيام ها را برداريد بيشتر است و احتمال برخي پيام ها كمتر. به عنوان نمونه، كلمات و حروف اضافه مثل "ي(ياي نكره)"، "از"، يا کلماتی مثل "این" و "آن" نسبت به كلماتي چون"غمناك"، "سانتی متر"، يا" فرار" اطلاعات كمتري مي دهند، چون فراوان تكرار مي شوند و در عوض کلمات گروه دوم احتمال انتخاب کمتر و ارزش اطلاعاتی بالاتری نسبت به آنها دارند. هر پيامی همراه با احتمال انتخابی میان صفر و صددرصد است.
به علاوه كمد پر به طريقي ساخته شده است كه ميزان آساني دسترسي به پيام هاي مختلف متاثر از انتخاب يا انتخاب هاي مختلف قبلي است. اين طراحي يعني احتمال انتخاب پيام ها وابسته به آن است كه قبلاً چه پيامي انتخاب شده باشد. در نگاه نخستین ممکن است به نظر بیاید ما انسانها در انتخاب هر پیامی در ارتباطاتمان آزادیم؛ مي توانیم هر فكري را به انتخاب خود به انديشه درآوریم و سپس آنرا به زبان نشانه ها تبدیل و به شخص ديگري بيان کنیم. ولي شانن می گوید نمي توان بر سر كمد پر رفت و همينطور هر پيامي انتخاب كرد. كمد طوري طراحي شده كه احتمال انتخاب برخي پيام ها را بيش از سايرين كند.
فرض كنيد ما با مخزن پيامي مواجهيم كه بجاي آنكه حاوي پيام هاي كامل باشد، شامل كلمه هاست. ما با انتخاب درست و مناسب كلمات پشت سر هم يك پيام را مي سازيم. فرض كنيد من اين كلمات را انتخاب كرده ام:
"من تمايل دارم امشب ------."
در اين مرحله من می خواهم كلمه بعدي را انتخاب كنم. آيا آزادم هر انتخابي بكنم؟ پاسخ آن است كه نه.احتمال آنكه كلمات بعدي اسم هائی چون "گوريل" يا " فضا نورد" باشد، اگرچه صفر نيست، واقعاً كم است. محتمل تر است كه كلمه بعدي به شكل فعل باشد مثل "بروم" يا "تلويزيون ببينم" يا "بخوابم".
همين مطلب در مورد متون منظوم و شعر که در آنها قافيه ، وزن و سجع حاكم است ، صادق است. در يك قطعه مسجع یا یک بیت شعر شاعر یا نویسنده عمداً یک مصوت را در فاصله هائي مشخص با جائي كه آخرين بار آورده شده تكرار مي کند. چون از قبل معلوم است كه در جاي مشخصي از متن يك مصوّت مشخص و نه هر صدائي احتمالاً يافت مي شود، احتمال پيش بيني آنكه كلمه چه خواهد بود افزايش مي يابد.به عبارت معروف زير از استاد سخن سعدی در مقدمه گلستان دقت کنید:
"منت خدای را ،عزوجل، که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چون باز می آید مفرح ----."
در اینجا ما با قدري دقت مي توانيم بگوئيم كلمه مفقوده به احتمال زیاد بر وزن "حیات" خواهد بود و اگر قید معنی را هم اضافه کنیم احتمال آنکه کلمه مورد نظر ذات باشد پیشاپیش واقعاً بالاست. تكراري كه به واسطه سجع بر متن اعمال مي شود ، به ياد آوردن پيام را آسان تر مي كند. به اين علت است كه ما قادريم ترانه ها و تصنيفات، اشعار كودكان و اشعار و ضرب المثل ها را به ياد بياوريم.
معنا هم ما را محدود مي كند. در نظر بگيريد كه تعدادي كلمات در كنار هم قرار داده شده اند تا جمله اي ساخته شود. جمله بايد معنائي متناسب با متن زمينه[15] ای كه آنرا احاطه كرده و آنچه اين متن زمينه درباره آن است، داشته باشد. اين گفتگو را كه بر گرفته از کتاب "یک سنگ و یک دوست"(1367) جعفر ابراهیمی (شاهد) است را در نظر بگيريد:
خداداد: " خوب ننه محترم، زمانه است دیگر، همیشه به یک حال نمی ماند، یکی می آید، یکی می رود."
جابر(باخنده): "بازهم مادرم یاد گذشته ها افتاده است؟"
خداداد: "راستی مش جابر، من نمی دانستم این سلمان هم با شما قوم و خویشی دارد."
جابر: "بلی، مادرم یک قوم و خویشی دوری با اینها دارد."
هر اظهاري در اين مكالمه هم موجب پاسخ و عکس العمل می شود و هم پاسخ است. هر اظهاري پاسخ زا است چون موجب عكس العملي از فرد ديگر در قالب يك پاسخ مي شود؛ سخن اول خداداد به ننه محترم در مورد تغیر اوضاع زمانه به احتمال زیاد در پاسخ به اظهاری از طرف ننه محترم یا مشاهده احوال او صادر شده است و در عین حال موجب تحریک جابر به ورود به گفتگو می شود و پرسش او که "بازهم مادرم یاد گذشته ها افتاده است؟"
جملات مختلفي وجود دارد كه جابر مي توانست به جاي اين جمله بگويد، مثل:
"بابا ول کنید این حرفا رو، آدم غمگین می شه." یا "آره، پیچاره سالم بود که مرد." يا اینکه جابر اصلاً حرفی نزند و سکوت کند.
اظهارات بسيار ديگري هم وجود داشت كه جابر آنها را بعيد بود بگويد چون بی ربطند، مثل:
"سعدی گلستان را در سال 656 هجری نوشت."يا
"محل صدا و سیما در نزدیکی پارک ملت است."
مشخص است چنين اظهاراتي پاسخ هاي مناسبي به جمله خداداد نيستند و به زمینه گفتگو بي ربطند. جمله خداداد که می پرسد "راستی مش جابر، من نمی دانستم این سلمان هم با شما قوم و خویشی دارد." باز در عکس العملی به فضای قبلی مکالمه اظهار شده است و در عین حال نمی تواند هر جوابی از سوی جابر داشته باشد. چنانکه صحبت جابر هم که می گوید"بلی، مادرم یک قوم و خویشی دوری با اینها دارد" دقیقاً در پاسخ به آن ابراز شده است و به واسطه سخن قبلی خداداد محدود شده است.
اين الگوي عكس العمل/پاسخ/عكس العمل ادامه مي يابد تا كلّي كه آنرا "مكالمه[16]" مي ناميم را شكل دهد. در چارچوب مكالمه طرفين شريك مجبورند كه اظهاراتي متناسب[17] و نه بي قاعده از خود صادر كنند. "تناسب" توسط متن زمينه و اظهارات پيراموني آن تعيين مي شود. هرسخنی در زنجيره اين مكالمه جايگاهي دارد؛ هم پاسخي به اظهار پيش از خود است و هم عكس العمل اظهاري كه به دنبالش مي آيد. محتواي اين اظهار در زمينه ساير اظهارات حاصل مي شود، و در عین حال به محتويات آنها شكل مي دهد. در داخل زمينه[18] يك مكالمه ، يك فرد هيچ گاه كاملاً آزاد نيست تا هر پيامي را براي گفتن انتخاب كند. او هميشه در قيد احتمالاتي است كه كلمات، جملات و اظهارات پيشين بر او اعمال مي كنند.
دیگر آنکه احتمال اينكه يك پيام مشخص از مخزن پيام ها انتخاب شود توسط دستور زبان جمله هم تعيين مي شود. از آنجا كه دانش ما از نحو جملات عميقاً در يك زمان طولاني شكل گرفته است، مشكلي در تشخيص جمله بي معنائي مثل اين جمله نداريم:
" كازرم هاي مقرنس سديداً كهيدند."
اگرچه جمله بالا از نظر معنائي بی ربط است، مي توان اجزاي جمله را بر اساس نحو تشخيص داد: صفت،اسم، فعل و قيد. بر اساس دستور زبان جمله بالا خبري است نه پرسشي.
همچنين مي توان آمدن يك كلمه را بر اساس جايگاهش در يك جمله پيش بيني كرد. به عنوان مثال:
"در ایران، اول فروردین------ است."
"------ برف همیشه سفيد است."
"سالن سینما در --------،------- بدي دارد."
"او يك راننده تاکسی------- است."
تمام اين مثالها بيانگر كار يك سيستم دستور زباني اند؛ مثلاً در زبان فارسی فاعل-مفعول-فعل معمولاً به ترتیب می آیند. ساختار نحوي يك پيام تا حدودی پيشاپيش بر مخاطب معلوم مي دارد كه در جاي معيني از متن چه گفته خواهد شد و ساختاري براي اعمال ارتباطي ايجاد مي كند كه دامنه تفاسير ممكن يك مخاطب از يك پيام را محدود مي كند. اين مسئله قلب نظريه شانن است. اين نظريه به ما نشان مي دهد كه لازم نيست خواننده فهمي از مدلول "كازرم هاي مقرنس" داشته باشد تا بتواند مقداري حد اقل فهمی از عبارت" كازرم هاي مقرنس سديداً كهيدند" داشته باشد. تنها بر مبناي سيستم دستور زباني و سيستم احتمالات كه بر تركيب و كنار هم گذاشتن كلمات حاكم است، مي توان اين مقدار فهم را حاصل كرد.
وقتي ما از يك مخزن پيامی انتخابي مي كنیم، مقدار مشخصي آزادي انتخاب داریم. اگر احتمالات برخواسته از بار انتخابهاي گذشته مارا محدود نمي كردند، آزادي انجام بيشتري داشتیم. اگر مقدار بالفعل آزادي در انتخاب را ،كه مقيد به انتخابهاي گذشته است، بر آزادي انتخاب بيشينه كه متعلق به حالتي است كه فردی نا متأثر از انتخابهاي گذشته باشد تقسيم كنيم نسبتی به دست می آید. فرض كنيد حاصل اين تقسيم 0.8شود. معني اين نسبت آنست كه ( الف) فرد 0.8حالتي كه فارغ از تاثير انتخابهاي گذشته باشد، آزادي انتخاب دارد. (ب) 0.2 آزادي او به خاطر وابستگی كه ميان پيام ها يا كلمات يا نشانه ها در مخزن وجود دارد ،از بين رفته است.
اين 0.2 آزادي از دست رفته خوانده مي شود. هنگام سخن اگر بر اين باورباشیم كه در انتخاب كلمات، در هر زماني آزاديم، اين يك خيال باطل است. اگر فردی نخواهد بي معني و آشفته سخن بگويد و كلماتش به كلمات ما قبل بي ربط باشند، بايد جملات را در قالب نحوی زبان در آورد. در انگليسي آزادی از دست رفته تقريباً 50 درصد است.یعني تقريباً نصف انتخاب ها به فرد بستگي دارد و نصف ديگر به طور خودكار از مباني متداول نحوه كنار هم قرار دادن كلمات در زبان انگليسي حاصل مي شود.
بنابراین نظریه شانن نظریه ای ریاضی و احتمالاتی است. حال اگر نظريه شانن كاربرد اندكي دربحث ارتباط انساني دارد ، چگونه مي توان تاثير ژرفش را بر بحث های معاصر بر سر ارتباط را توضيح داد؟ راجرز[19] مدعي است كه انتشار كتاب شانن "به تنهائي مهم ترين نقطه عطف در تاريخ علم ارتباط بود."(1986،ص.85) و راجرز و ولنت[20] معتقدند "نظريه اطلاعات شانن پارادايم پايه پژوهش در نظريه ارتباط است."(1993،ص.50) باید پاسخ داد اين به تنهائي نظريه ارتباط شانن نيست كه باعث جايگاه استوار اين كتاب در مباحث نظری معاصر در باره ارتباط شده است. مسئله ديگري هم در اين تاثير سهيم است و آن يادداشت ديباچه ویور بر کتاب شانن با عنوان "درباب راهنمائي عمومي مطالعات تحليلي ارتباط" است. در اين سنتز ویور نظريه ارتباط شانن در بستري از ديدگاه لاك در مورد ذهن و ارتباط و مباحث پردازش اطلاعات در روانشناسي شناختي قرار داده شده است.
اهمیت بسط ویور بر نظریه شانن
كلمه ارتباط در اينجا به معنائي بسيار وسيع استعمال خواهد شد تا تمام روشهائي كه توسط آنها يك ذهن مي تواند بر ذهني ديگر تاثير بگذارد را شامل شود. (قسمتی از مقدمه وارن ويور بر کتاب نظریه ریاضی ارتباط شانن)
در مقدمه ویور بر کتاب با عنوان "در باب راهنمائي عمومي مطالعات تحليلي ارتباط" است كه ما شاهد در هم آميزش نظريه رياضي ارتباط شانن با فلسفه جان لاك هستيم. اساس تفسير ويور از شانن قرار دادن سخنان شانن در چارچوب وسيع تري از سؤالات بود. بنا بر اين ويور سه دسته از مسائل ارتباط را از هم تشخيص داد:
دسته A- چگونه مي توان با صحت و اطمینان علائم ارتباط را مخابره کرد؟
دسته B- علائم مخابره شده معنای مطلوب را با چه دقتي مي رسانند؟
دسته C- چقدر به نحو مطلوب و مؤثر معانی دريافته شده رفتارهای گیرنده را تحت تاثير قرار مي دهند؟
نظريه شانن پاسخي به مسائل دسته A ارتباط است (بحث بدون اشتباه فرستادن علائم) و نه مسائل سطوح Bو C. ويور بخش مبسوطي از مقدمه اش را به نشان دادن اين امر اختصاص داد كه نظريه شانن مربوط به جنبه هاي معنا(B) يا تأثيربر رفتار(C) نيست. ويور بر اين تاكيد كرد كه در فهم نظریه شانن " نبايد اطلاعات با معنا خلط شود."(1949،ص.8) و " كلمه اطلاعات در نظريه ارتباط چندان به آنچه مي گوئيد مربوط نيست، بيشتر به آنچه مي توانيد بگوئيد مربوط است."(همان،ص.8) و اين كه نظريه اطلاعات پیامها را به صورت کلی در نظر می گیرد و "به پيام ها(ومعنایشان) به صورت منفرد ربطي ندارد."(همان،ص.14) ويور صريحاً توصيف كرده كه اين رويكرد به اطلاعات به مجموعه اي از پرسشهاي پژوهشي مي انجامد كه مستقيماً مربوط به ارتباط انساني نيستند:
a. چگونه مي توان مقدار[21] اطلاعات را اندازه گيري كرد؟
c. عمل مخابره معمولاً شامل يك مرحله رمزنگاري[23] در تبديل پيام به علامت است؛ ويژگي هاي يك رمزنگاري كارآمد چيستند؟چه موقع رمزنگاري به بهترين وجه صورت مي گيرد ؟(همان، ص.8)
ويور مسائل دسته هاي B و C را ارائه كرد تا بگويد نظريه شانن راجع به آنها نيست؛ ولي دقيقاً مباحث اين دسته ها وارد گفتمان جاري ارتباط شده اند! علت این امر هم تاثیر خود اوست. هنگاميكه ديباچه ويور را مي خوانيم مي بينيم او نتوانسته است در برابر وسوسه پرداختن به سؤالاتي فراتر از مسائل سطح A شانن تاب بياورد. ويور خود به اين نكته در مقدمه اش اعتراف مي كند:
ويور به قول خودش "جنبه هائي از نظريه را بررسي مي كرد كه بطور خاص نظريه شانن به آنها نپرداخته بود"(ویور، 1967، ص.198) و دقیقاً همين جنبه ها بودند كه بيش از خود نظريه شانن بيشترين توجه را به مدل او برانگيختند. راجرز (1986،ص.86) معتقد است نظريه رياضي ارتباط شانن براي فهم ظرايف تعاملات انساني نامناسب بود و ویور آنرا مناسب بحث در این زمینه کرد. ويور به تامل در مورد دسته هاي B وC كه دقيقاً مسئله معنا و رابطه آن با رفتار انساني را مورد توجه قرار مي دهد پرداخت. ویور نظریه شانن را بسط داد طوریکه نوشت: "كلمه ارتباط در اينجا به معنائي بسيار وسيع استعمال خواهد شد تا تمام روشهائي كه توسط آنها يك ذهن مي تواند بر ذهني ديگر تاثير بگذارد را شامل شود." (وارن ويور،1949،ص.30) یا در جای دیگر مثالی مي زند: "در گفتگوي شفاهي، مخزت اطلاعات مغز است، مخابره کننده دستگاه صوتي است كه تغييرات در فشار هوا را ايجاد مي كند (یعنی علامت) که از طریق هوا(مجرا) مخابره می شود." (ويور،1949،ص.7) یا در مثالی دیگر "وقتي من با شما سخن مي گويم ، مغز من مخزن اطلاعات است و مغز شما مقصد است؛ دستگاه صوتي من انتقال دهنده است و گوش شما و عصب هشتم اش گيرنده هستند." (همان ،ص.7)
ویور رابطه ای میان نظریات شانن و جان لاک در مورد ارتباط برقرار کرد. او معتقد بود می توان دسته بندي هاي مدل شانن از يك سيستم ارتباطي آرماني را برگرفت و اجزاي نظريه لاك را به صورت هوياتي رياضي تصور کرد.لاك هدف ارتباط را آن مي دانست كه انديشه اي در ذهن يك شنونده توسط سخناني كه برآمده از ذهن يك گوينده است، برانگيخته و ايجاد شود.
ويور آشكارا فراتر از شانن مي رود و به نحو واضح مسائل ارتباط دسته B يعني مسائل مربوط به معنا را مورد بحث قرار مي دهد:
مسائل معنا مربوط اند به یکسان بودن[24] ، يا تقريب رضايت بخش ميان تفسير گيرنده و معناي مورد نظر فرستنده. اين مسئله بسيار عميق و چند بعدي است.(ص.4)
اينكه گيرنده ها چگونه علائم را تفسير مي كنند پرسشي رياضي يا مهندسي نيست و بلکه روانشناختي است. پرسش آن است كه ذهن انسان با توسل به چه چیزی قادر است معنا را از نشانه ها استخراج كند؟ تنها پاسخ ويور در اين مقدمه آنست كه" مسئله بسيار عميق و چند بعدي است.". در مقاله اي ديگر، ويور از فعل استخراج معنا به عنوان اتفاقي كه "طي فرايندي ذهني-مغزي كه تا بحال بر ما مجهول است" رخ مي دهد ، ياد مي كند.( ويور،1967،ص.205) ويور مدل رياضي شانن را در روانشناسي، دانش بررسی فرايندهاي ذهني مجهول و مسئله كشف دستورالعمل هاي پردازش اطلاعاتي كه ذهن را قادر به تفسير مي كنند، وارد می کند. او ارتباط را بر مبنائي فلسفي بنا مي نهد، حال آنكه نظريه شانن فلسفه نيست، بلكه يك فرمول بندي پيچيده رياضي است.
ويلبر اسچرام[25] برجسته ترين كسي بود كه قرائت ويور از نظريه شانن را گرفت و آنرا اساس حوزه نو پاي تحقيق در ارتباط قرار داد.( راجرز و ولنت، 1993 را ببينيد) تصوير اسچرام از ارتباط حاصل ضروري پيوند مباحث شانن در دسته A و نظريه پردازي ويور در دسته B و C بود. به عنوان نمونه اسچرام(1954) مي نويسد:
يك مخزن مي تواند يك فرد باشد (در حال صحبت، نوشتن، نقاشي، يا ژست گرفتن) يا يك رسانه (مثل يك روزنامه؛ بنگاه نشر، ايستگاه تلويزيوني، يا استوديوي تصاوير اينيميشن). پيام مي تواند به صورت جوهر بر كاغذ، امواج صوتي در هوا، پالسهاي جريان برق، تكان دست، پرچم افراشته يا هر علامت ديگري باشد كه قابليت تفسير معنا را دارد. مقصد مي تواند فرد واحدی[26] باشد كه گوش مي دهد، تماشا مي كند، يا مي خواند و يا عضوي از يك گروه باشد ، مثل يك گروه مباحثه، جمعيت شنونده يك خطابه، تماشاگران فوتبال يا مخاطب يك رسانه مثل خواننده يك روزنامه يا بیننده تلويزيون.(صص. 4-3)
ویور و طرفدارانش مانند اسچرام معتقدند با استفاده از مدل شانن، تقريباً هر فعل ارتباطي را مي توان به يك مخزن، يك پيام، و يك گيرنده فروكاست. به قول ويور مي گويد نظريه ارتباط شانن را مي توان " نه تنها در مورد سخن شفاهي يا مكتوب، بلكه درمورد موسيقي، هنرهاي تصويري ، تئاتر يا رقص باله ، و در واقع تمام رفتارهاي انساني" (1949،ص.3) بكار بست. فراتر آنکه بر اساس این دیدگاه ارتباط تنها به فعل انساني هم محدود نیست. ویور معتقد است:
چه بسا بهتر باشد تعريف مان از ارتباط را باز وسعت بخشيم و تعريفي بكار بگيريم كه تأثير يك وسيله (مثل ابزار اتوماتيكي كه مسير يك هواپيما را رد يابي مي كند و موقعيت هاي احتمالي آينده آنرا محاسبه مي كند) بر وسيله اي ديگر (مثلاً بر يك موشك هدايت شونده كه آن هواپيما را تعقيب مي كند تا به آن اصابت كند) را نيز شامل شود.(ويور، 1949، ص.30)
بر این اساس صورت پایه ای ارتباط بدون توجه به اينكه از كدام موقعيت يا محيط خاص صحبت مي كنيم، همواره يكسان است. و:
اين نظريه آنقدر جهانشمول است كه احتياجي نيست كه گفته شود كدام نوع از علائم – اعم از حروف و كلمات نوشته شده، نت هاي موسيقي، گفتار شفاهي ، موسيقي سمفونيك يا تصوير- مد نظر است. نظريه شانن پايه اي است و نسبت هائي كه آشكار مي كند به يكسان بر تمام اينها و ساير اشكال ارتباط قابل اعمال است. (ویور، 1949،ص.25)
و
في الواقع، نظريه به خاطر صورت بندي خلاقانه اش هسته حقیقی دروني[27] ارتباط را نشان مي دهد.آنهم با نشان دادن نسبت هاي پايه حاكم بر تمام اشكال ارتباط و بدون بر گرفتن شكلي خاص .(ص.25)
ويور از دل نظريه شانن يك "هسته حقیقی دروني" ارتباط بيرون مي كشد؛ حقیقتی که در پس ظواهر تمام اشكال ارتباط وجود دارد. بر این اساس مطالعه ارتباط وابسته به معنا يا رفتاري مشخص نيست، بلكه قاعده اي كلي است كه مي توان آنرا براي توضيح هر معنا يا رفتاري با استفاده از روابط جهانشمول شانن به كار بست.
ارتباط، تاثيرگذاري[28] و كنترل در آراء وینر
مدل ارتباط شانن و نظريه پردازي هاي ويور در مورد اين مدل یکی از ارکان نظریه معاصر ارتباط است. و کم نیستند کسانی که به ارتباط از منظر سه گانه " فرستنده- پيام – گيرنده" می نگرند.
براي بسياري ارتباط پرسشي براي تامل ژرف فلسفي نيست ، بلكه ابزاري براي انجام برخي چيزها و مهم تر از همه تاثیرگذاری است. چنين نگاهي غالباً در حرفه هاي ارتباطي نظير روزنامه نگاري، روابط عمومي ، تبليغات و بحث هاي ارتباطي در خور حال شركت ها شكل مي گيرد. برای بسیاری از افراد شاغل در يكي از اين حرفه ها پاسخ پرسش"ماهيت ارتباط در درون اين صنايع چيست؟" آن است که ارتباط ابزاري است براي رسيدن به و ضعيت ها و رفتارهاي مورد نظر در گيرنده. وضعيت يا رفتار مطلوب مي تواند قانع كردن يكنفر براي خريد جنسي ، ایجاد اعتماد به نشان[29] يك شركت يا تفسير رخدادي جهاني به طريقي خاص باشد. شاغلان این مشاغل بیشتر مي خواهند بدانند كه چگونه مي توانند از ارتباط براي به دست آوردن نتايج مطلوب دررفتار مخاطبان يا اهداف معين سود جويند.
يكي از نكات جالب و مهمي كه وارن ويور در تفسيرش از نظريه رياضي ارتباط شانن برآن افزود ، مقدمه اي بر مسائل دسته C ارتباط یعنی مسائل تاثير گذاري بر رفتاربود، او نوشت:
مسائل تأثيرگذاري مربوطند به سنجش ميزان موفقيت معناي اظهار شده به گيرنده در هدايت او به رفتار مورد نظر. ممكن است در نگاه نخست اين گفته كه هدف تمام ارتباطها تأثير بر رفتار گيرنده است ،تنگ نظرانه به نظر برسد، ولي با تعريف جامع و معقولي از رفتار، واضح خواهد شد كه ارتباط يا رفتار را تحت تأثير قرار مي دهد و يا اصلاً ابتر و بدون هر اثر محتملي خواهد بود.(1949، ص.5)
ويور(1949) در "ياددادشت ديباچه" تفسير خود از مسائل دسته C يعني مسائل تاثيرگذاري و ارتباط را به رياضيدان كارآزموده ديگري، نوربرت وينر[30] مبدع دانش سایبرنتیک، ارجاع می دهد. خود شانن هم به گفته است كه نظريه ارتباط در مباني و فلسفه اش دين زيادي به پروفسور نوربرت وينر دارد. البته وينر بيشتر دغدغه جنبه هاي زيست شناختي و عصب شناختی را دارد تا مهندسی.
نظریه وينر پلي ميان نظريه مهندسي شانن و مطالعه فرايندهاي ذهني بر اساس علم پردازش اطلاعات بود. از نظر وينر ارتباط ابزاري است كه از طريق آن يك سيستم پردازش اطلاعات مي تواند با محيط اش تعامل كند و نسبت به محيط اش واکنش مقتضي دهد. وينر هم زبان رياضي پيچيده اي براي توصيف اين تعامل بكار مي گيرد. او رويكرد خودش به ارتباط را "علم سايبرنتيك[31]" مي نامد كه امروز بخش مهمي از گفتمان ارتباط است. علم سايبر نتيك اصطلاحي با دامنه وسيع است که شامل: مطالعه زبان، مطالعه پيام ها به عنوان وسايلي براي كنترل ماشين و یا انسان، نظریه ماشين هاي محاسبه و ماشين هاي مشابه و قسمت هائي از روانشناسي و عصب شناسي می شود.
تز اساسي وينر كه حاصل مطالعه او در سايبرنتيك است آنست كه" جامعه را مي توان تنها از طريق مطالعه پيام ها و ابزارهاي ارتباطي فهميد. "(1954،ص.16) منظور وينر از ارتباط بیشتر ناظر به مسائل دسته C است. در نظر او ارتباط و كنترل اساساً قرین همند. وقتي من با كسي ارتباط بر قرار مي كنم، یعنی سعي می کنم پاسخي را كه مي خواهم گيرنده به پيام من بدهد، کنترل کنم. ارتباط "كنترل[32]" است، از اين نظر كه رفتار گيرنده پاسخي است به رفتار ارتباطي فرستنده و به طور عكس كنترل هم ارتباط است ،چرا كه "وقتي من افعال كس ديگري را كنترل مي كنم، در واقع پيامي را به او ابلاغ مي كنم" (وينر،1954،ص.16). وينر مي افزايد "به علاوه ، اگر كنترل من تأثير گذار بوده باشد، من بايد پيامي ازگیرنده دريافت كنم كه مي گويد دستور فهميده و مورد اطاعت واقع شده است."(ص.16) به عبارت ديگر، پاسخ گيرنده به مثابه فیدبکی[33] است كه مي توان آنرا براي تصحيح پيام هاي آينده ،تا زمان دستيابي به پاسخ مطلوب، مورد استفاده قرار داد.
وينر در اعتقاد به وجود الگوي پيام-پاسخ(فیدبک)- پيام تفاوت بسيار اندكي ميان ارتباط بين انسان ها و ارتباط ميان ماشين ها و انسان يا ميان ماشين و ماشين قائل است. بر اساس راي او:"اينكه علامت در مراحلي كه بر آن گذشته بيشتر از ميان يك ماشين گذشته تا يك فرد.... مسئله ای نامربوط است و توصيف مرا از علائم تغيير نمي دهد.(ص.16)
وينر هم مانند وارن ويور بر آن است كه ارتباط را به هسته حقیقی اش فروبكاهد كه در آن "روابط پايه عموماً بدون توجه به آنكه كدام شكل خاص از واقعيت برگرفته شده، برقرارند."(ويور،1949،ص.25). نظريه عصب شناختي یا نوروساینسی وينر در باب پيام ها، مانند نظريه رياضي ارتباط شانن بر هر سيستم ارتباطي اعم از سيستم هاي بيولوژيكي، مكانيكي يا اجتماعي قابل اعمال است. توضیح او در مورد فیدبک و خود-تصحيحي[34] امكان ارائه يك الگوي غني و دقيق براي مطالعه رفتارهاي انسان را مي دهد.(اِدن ،1883؛ الياس ،1983؛ كوچن، 1983)
وينر با نگاه به پردازش اطلاعات مي نويسد:
آدمي در جهاني احاطه شده كه در آن با اندامهاي حسي ادراك مي كند. اطلاعاتي كه او دريافت مي كند توسط مغز و دستگاه عصبي یکدست می شوند و پس از ذخيره[35]، مقايسه[36] و گزينش از طريق اندامهاي اجرا كننده که عمدتاً ماهيچه ها هستند به صورت عمل درمی آید.(1954،ص.17)
ارتباط يعني علائمي فيزيكي كه آنها را قواي حسي آدمی گردآوري مي كنند و توسط ذهن پردازش مي گردند. در تکلم، قوه حسي شنوائي است؛ علامت به گوش وارد مي شود، به علامت ديگري تبديل مي شود و از طريق رشته اي عصبي به مغز منتقل مي شود. در واقع"پردازش"، " فايل گشائي" و "رمزگشائي" همراه با "تحريك عصبي" در "شبكه هاي عصبي[37]" طی "فرايندهاي الكتروشيميائي" صورت می گیرد. این مدل مادی گرایانه و تقلیل گراست و درآن ارتباط در نهايت به فرایندهای فيزيكي و شیمیائی واقع در مسيرهاي عصبي در مغز تحویل می شود.
اين نحوه تبيين را با مثالی از عمل يك بچه گربه توضیح می دهیم. وينر مي نويسد: " اگر من بچه گربه ای را صدا كنم و او به من نگاه كند، من پيامي براي او فرستاده ام كه اندام هاي حسي گربه آنرا گرفته اند و نتیجه در عمل او نمود پيدا كرده است."(1954،ص.22) اين مثال پيوستگي ارتباط و كنترل را نشان مي دهد: شخصی گربه را صدا مي كند و اندامهاي حسي او صدا را در يافت مي كنند و مجموعه اين ها باعث پاسخي در كاركرد مغز بچه گربه مي شود. اين اتفاق در مغز بچه گربه متناسب با پيامي كه به او بيان شده است رخ مي دهد. در واقع ارتباط پاسخ صادر شونده از بچه گربه را شکل می دهد و بدین ترتیب بخشي از رفتار او را كنترل مي كند.
به علاوه وينر به معناي ديگري از رابطه ارتباط و كنترل هم علاقمند است؛ اطلاعاتي كه از محيط دريافت مي شود هم پيام هائي در سيستم عصبي گربه توليد مي كنند. بچه گربه اي را در نظر بگیرید كه به يك توپ كاموائي ضربه مي زند. توپ كاموا باز مي شود و بچه گربه مي تواند آنرا با پا بگيرد. به قول وينر" اينجا پيام هاي پيچيده اي درداخل سيستم عصبي بچه گربه از رشته هاي عصبي مفاصل، ماهيچه ها، و زردپي هاي به یکدیگر فرستاده و گرفته مي شود."(1954،ص.22) در اين مثال از ارتباط ميان مردم( يا مردم و ماشين ها) سخن نمي گويیم، بلكه از ارتباط ميان اجزاي داخلی يك سيستم صحبت مي كنیم كه در اين مورد شبكه عصبي بچه گربه است. اين سيستم ارتباط داخلي بيرون از خود آگاهي يا كنترل موجود زنده قرار دارد و خودكار است. مثال دیگر وینر برای یک تبیین سایبرنتیکی برداشتن سیگار است: شما سيگاري مي بينيد و مي خواهيد برش داريد. به يك معنا، شما "اراده مي كنيد" كه دستتان اينكار را انجام دهد. ولي شما" اراده نمي كنيد" ماهيچه يا عصب مشخصي اينكار را انجام دهد. اين "اراده" بسيار کلی است. كار بر داشتن سيگار را ماهيچه هائي انجام مي دهند كه صاحبشان از وجودشان خبردار نيست و نمي تواند درك و نظارتي بر آن داشته باشد. اين ماهيچه ها برداشتن سيگار را در جريانی ازفیدبکها انجام مي دهند. ماهيچه ها فاصله و جهت سيگار نسبت به بدن را چك مي كنند و بر اساس اين فیدبک تكان مي خورند. دستگاه هائي مثل در بازكن هاي فتوالكتريك مي توانند همين صفات را از خود نشان دهند.این دربها عملگرهاي حسي یا سلول هاي فتو الكتريكي دارند كه به تابيدن نور بر سطح شان حساسند. به بیان دیگر اين دستگاه ها مثل گربه اش یا ماهیچه های بدن مقيد به ارتباط با جهان خارجند. در نگاه سايبرنتيكي ارتباط یعنی اعمال فيزيكي دستگاه عصبي یا دستگاه هائي مثل دربازكن هاي فتوالكتريكي. به عبارت ديگر ارتباط و پردازش اطلاعات يكسان دانسته مي شوند.
برخی در دنیای جدید مایلند از ارتباط به مثابه وسيله اي براي رسيدن به اهداف مورد خواست خود بهره جویند. برای آنها مهم است که بدانند بر اساس این مدل چگونه مي توان كاري كرد كه مخاطب تحت تأثير پيام ما واقع شود؟ رادفورد می گوید همین تمايل محركي شد براي گسترش يافتن بحث ارتباط و تبديل آن به رشته اي مشخص در سالهاي دهه 1950و در واقع مطالعه نظام مند ارتباط پديده اي بسيار متأخر است. بعد از این دهه بود كه ارتباط به عنوان موضوعي براي توجه و مطالعه اجتماعي- علمي جدي گرفته شد. سيمپسون[38]، تاريخدان، مي نويسد پژوهش ارتباط به عنوان رشته اي دانشكده ها، و دروس خاص خود بين سالهاي 1950 و 1955 شكل گرفت و عمده ترين محرك ايجاد پژوهش ارتباط به عنوان يك رشته جدا، علاقه خشك آكادميك به پژوهش در "ماهيت ارتباط" نبود؛ انگيزه هاي اوليه اين پژوهش را دغدغه هاي كاملاً عملي رقم زدند. اینکه ارتباط يك وسيله است: سلاحي جنگ. محرك و منبع مالی اوليه مطالعه نظام مند ارتباط به شکل ریاضی آن پشتيباني مالي دولت از برنامه هاي جنگ روانشناختي بود. "جنگ روانشناختي[39]" یعنی:
مجموعه اي از استراتژيها و تاكتيك ها براي نيل به اهداف ايدئولوژيك، سياسي يا نظامي سازمان پشتيبان مالي (به ويژه دولت يا جرياني سياسي) از طريق استفاده از خصوصيات فرهنگي و روانشناختي مخاطبِ هدف و نظام ارتباطي متعلق به او. (سيمپسون، 1994، ص.11)
سيمپسون گزارش مي دهد كه در طول اين دوران سازمان CIA مخفيانه تأمين هزينه مالي دانشگاه دولتي پژوهش در علوم اجتماعي ([40]BSSR) را براي مطالعه در مورد شكنجه و اعتراف گيري از اسراي جنگي تكفل كرد. CIA بازجوئي زندانيان را "نوعي استفاده عملي از قواعد جامعه شناختي و روان شناختي موجود در مطالعات ارتباط" می دانست. (1994،ص.4)
پشتيبانان نظامي، تبليغي و جاسوسي این پروژه ها در آمریکا پشتيبان رويكردي كاربردي و عملگرايانه به پژوهش هاي ارتباطي بودند كه به اهداف نظامي و ايدئولوژيكشان مدد رساند. اين رويكرد ويژه هم تبيين خاصي را از "چيستي" ارتباط را رجحان می داد و هم مجموعه اي از وسايل براي بررسي آن عرضه می کرد. در اين فضا ارتباط ماشيني بود براي مخابره هرنوع پيامي به منظور رسيدن به اهداف ايدئولوژيك، سياسي يا نظامي. سيمسون مي نویسد: "سازمان هاي نظامي و جاسوسي آمريكا در شكل دهي دقيق و نظام مند مجموعه اي از مفاهيم به هم پيوسته[41] در مورد ارتباط نقشي اساسي داشتند كه قسمت زيادي از پژوهش هاي پس از جنگ جهاني دوم در مورد ارتباط را تعريف مي كرد... اين پروژه ها بر اساس تز ارتباط به مثابه كنترل[42] طراحي شده بودند." (همان، ص.9-8)
مدل مخابراتی ارتباط "عملاً سنگ نوشته بالاي درب دانشكده هاي ارتباط آمريكا است."(همان،ص.19) تأثير آنرا مي توان در متون اوليه مطالعات ارتباط، مثلاً کتاب ديويد برلو[43] ديد. او مي نويسد: "ما ارتباط برقرار مي كنيم تا مؤثر باشيم – تا به قصد تأثير بگذاريم." ( 1960،ص.12؛ تأكيد متعلق به متن اصلي است.) برلو اضافه مي كند: " غايت تمام رفتارهاي ارتباطي و هدف تمامشان توليد پاسخي خاص در مخاطب است."(همان، نقل خلاصه مطلب) اگر بخواهیم سخن را خلاصه کنیم جان مطلب در عبارت زير از كري[44] آورده شده است:
مبناي... ديدگاه مخابراتی ارتباط[45] ...مخابره پيام ها براي كنترل است. شرط ارتباط ايده آل اقناع، تغيير در نگرش، اصلاح رفتارها و آموزش امور اجتماعي از طريق مخابره اطلاعات، الگوسازي و آموزش تدريجي است.(1977،ص.412)
نقد هابرماسی نظریه ریاضی ارتباط
در این قسمت از مقاله برآنیم رویکرد مخابرتی و ریاضیاتی به ارتباط را بر اساس نظریات هابرماس فیلسوف اجتماعی و نماینده متاخر مکتب فرانکفورت مورد نقد قرار دهیم. هابرماس بر اساس نگاه ویژه خود به معرفت آدمی آنچه را علوم اجتماعی پوزیتیویستی می نامد، نقد می کند که این انتقاد شامل نظریه ریاضی ارتباط هم می شود. او در کتاب دانش و تعلقات آدمی[46] که از کارهای اولیه و در عین حال بسیار مهم اوست، سه نوع از معرفت که هرکدام دارای روش خاص خود و معطوف به تعلقی[47] ویژه در آدمی اند، را از هم متمایز می کند. نوع نخست معرفت معطوف به کنترل و پیش بینی[48] است و مهار وپیش بینی در آن ارزشند. اگر علاقه واضع نظریه ای آن باشد که موضوعی را که در اختیار اوست تحت کنترل خود قرار دهد، یا به تعبیر ساده تر بر آن سوار شود و بخواهد حرکت آینده او را پیش بینی کند و مهار آینده آنرا در دست خود داشته باشد، بداند به کدام راه خواهد رفت و احتمالاً چگونه می توان راه آنرا تغییر داد، در چنین حالتی علمی بنا می شود که هابرماس آنها را علوم تحلیلی می نامد. علوم تجربی زاده این تعلقند و شیوه آنها هم یکی تحلیلی و دیگری تجربی است. شرط تجربه تکرار پذیری و آزمون پذیری مکرر است. قوانین دگرگون ناپذیر در این نوع معرفت نقش محوری دارند. ویژگی تحلیلی هم به این معنی است که ما در علوم تحلیلی هیچ گاه با کل از آن نظر که یک کل است مواجه نمی شویم، بلکه اجزا و روابط را تجزیه و تحلیل و یا به زبانی دیگر شرحه شرحه می کنیم. در این نوع معرفت نسبت دانشمند و موضوع مورد مطالعه رابطه سوژه- ابژه است. یعنی در یک طرف سوژه یا موجودی که برخوردار از شعور است قرار می گیرد و در طرف دیگر ابژه ای که دارای شعور نیست و پیکان پژوهش متوجه اوست.
نوع دوم دانش معرفت فهمی یا هرمنوتیکی است. در این نوع معرفت تعلق ما تنها معطوف به دانستن وفهم است و اینها ارزشند. آهنگ مهار کردن موضوع را نداریم و نمی خواهیم مصلحتی را برای ما تامین کند. تنها شناختن و فهمیدن موضوع تعلق ماست. روش ما هم تفسیری یا هرمنوتیکی است و تمام فنون برای فهمیدن به کار گرفته می شوند. در اینجا مواجهه ما با موضوع شناسائی مواجهه سوژه- سوژه است. یعنی ما به عنوان موجودی دارای شعور با کس دیگری همانند و همجنس خودمان روبرو هستیم که او را هم دارای شعور می دانیم، هرچند آن فرد غایب بوده باشد. استخدام و استثماری در کار نیست و کنترل و پیش بینی وجود ندارد.(سروش، 1379، 209-206)
در نوع سوم معرفت، تعلق و ارزش ما رهائی[49] است. این نوع شناخت به "نظریه انتقادی" که فلسفه ایده آل هابرماس است می انجامد. این نوع شناخت "آگاهی را از وابستگی به قدرتهای متجسم آزاد می کند."(هابرماس 1972، ص.313 به نقل از لسانف، 1378، 435) در این شکل از معرفت، روش نقدی و دیالکتیکی است. در اینجا فاعل با خودش در ارتباط است نه با فاعل دیگر. بخش اساسی و جدائی ناپذیر این معرفت "بازنگری خویشتن" است و شهود نقش مهمی را در کسب معرفت ایفا می کند نظریه انتقادی خصوصاً نقد ایدئولوژی را در بر می گیرد. بازنگری خویشتن از نظر هابرماس افراد را از اینکه تابع "قوانین" باشند می رهاند یا دست کم می تواند برهاند. این نوع بازنگری در خدمت تعلقات معرفتی رهاننده آدمی است، زیرا شناختی را به بار می آورد که می تواند انسانها را از "وابستگی به قدرتهای مجسم" برهاند. این شیوه رهائی کاملاً در سطح آگاهی عمل می کند و هابرماس بر خلاف مارکس و یا مارکوزه طرفدار عمل انقلابی نیست.(لسانف، 1378، 439-438)
نظریه ریاضی و مخابراتی ارتباط شانن، ویور و وینر چنانکه توضیح داده شد دقیقاً معطوف به تعلق آدمی به کنترل و مهار اند و بنابر این در زمره علومی قرار می گیرند که هابرماس آنها را علوم اجتماعی پوزیتیویستی می نامد. هابرماس می گوید پوزیتیویسم ما را از یک امر غافل کرده است و وانمود می کند تنها نوع علم علم تجربی است و تنها جائی که می توان به حقیقت رسید و تنها روش مطمئن، همان روشی است که در علوم طبیعی-تجربی روان است. حال آنکه از نظر هابرماس طرفداران این روش از این نکته غافلند که خود علوم تجربی معطوف به یک ارزش اند و آن ارزش مهار و پیش بینی است. بر این اساس هابرماس جدائی پوزیتیویستی میان دانش و ارزش را در معرفت آدمی نمی پذیرد و آنرا کاملاً رد می کند. نقد هابرماس از پوزیتیویسم هم فلسفی و هم سیاسی است. از نظر او معادل گرفتن شناخت با شناخت ابزاری و تجربی توسط پوزیویست ها این نکته را القا می کند که سیاست "عقلانی" یعنی اعمال ابزاری قوانینی که به منظور "کنترل تکنیکی" انسانها ساخته شده اند. هابرماس در کتاب بسوی یک جامعه خرد گرا (1971 به نقل از لسانف 1378) با انتقادی شدید و آشکار ما را به تعدادی از تکنیکهای "رفتاری" ارجاع می دهد که آینده شناس مشهور، هرمان کان، پیش بینی کرده است و نیز به تکنیک های تبلیغاتی، روش های کنترل ژنتیکی و تکنیکهای تاثیر گذاری بر مغز از طریق تحریک الکترونیک اشاره می کند. مصادیقی که هابرماس آنها را مورد نقد قرار می دهد بسیار نزدیک به نظریه پردازیهای مخابراتی و ریاضی در مورد ارتباط است. از نظر او این قبیل نظریات که او آنها را علوم اجتماعی تکنیکی پوزیتیویستی می نامد بدل به ابزاری می شوند که عده ای را قادر می کند قدرت خود را بر عده دیگری اعمال کنند. متخصصان فنی یا تکنوکراتها می توانند بر مبنای نظریه های پوزیتیویستی مثل نظریه ریاضی و مخابراتی ارتباط مدعی شوند که تنها کسانی هستند که دانش اجتماعی عقلاً ارزشمند و بدردبخوری دارند. در واقع از نظر هابرماس در این حالت علم و تکنولوژی به ایدئولوژی عده ای بدل می شود. می توان گفت نقد هابرماس در اینجا تا حدودی مبتنی بر موضعی اخلاقی است که کم و بیش از نوع کانتی آن است. معرفت و دانش تکنیکی، معرفتی است که اجازه می دهد با موضوع شناخت یا ابژه همچون وسیله ای برای رسیدن به اهداف به کارگیرنده دانش رفتار شود. چنین شناخت و دانشی اگرچه کاملاٌ در مورد جهان طبیعی مناسب است، از نظر اخلاقی در مورد انسانها پذیرفتنی نیست.(لسانف، 1378، 437- 436) فرمول دوم اخلاقی کانت می گوید "چنان عمل کن که انسان را، خواه شخص خودت و خواه هر شخص دیگر، همواره غایت بدانی، نه هرگز صرفاً وسیله" (کانت، به نقل از سالیوان، 1380، 105) به نظر می رسد به خصوص نگاه سایبرنتیکی وینر به مسئله ارتباط که خود وینر احتمالاً آنرا خنثی نسبت به ارزشهای اخلاقی بداند، این اصل اخلاقی کانت را نقض می کند. در این نگاه انسانها ابزاری برای کنترل و رساندن پیام تلقی می شوند و فی نفسه غایت نیستند.
[1] .The Mathematical Theory of Communication
[2] .information theory
[4] .Introductory Note on the General Setting of the Analytical Communication Studies
[5] .information source
[6] .transmiter
[7].channel
[8] .John Searl
[9] .syntax
[10]. semantics
[11] .entity
[12] .understanding
[13] .physical representations
[14] .unexpected
[15] .co-text
[16] .conversation
[17] .appropriate
[18] .context
[20] .Valente
[21] .amount
[22] .capacity
[23] .coding process
[24] .identity
[25] .Wilber Schram
[26] .individual
[27] .real inner core
[28] .effectiveness
[29] .brand
[30] .Norbert Wiener
[31] .cybernetics
[32] .control
[33] .feedback
[34] .self-correction
[35] .storage
[36] .collation
[37] .neural networks
[38] .Christopher Simpson
[39] .phsychological warfare
[40] .Burean of Social Science Research
[41] .interlocking
[42] .communication-as-domination
[43] .David Berlo
[44] .James Carey
[45] .transmission or transportation view of communication
[46] .Knowledge and Huamn Interests
[47] .interest
[48] .Control and Predication
[49] .emancipation
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر